Anarchisme en dood door spinazie

Waarom keert een joodse man vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog uit de Verenigde Staten terug naar Europa? In deze aflevering van Verborgen verleden gaat Hedy d’Ancona op zoek naar het antwoord. Verder is ze benieuwd of haar voorouders echt uit Ancona in Italië kwamen. En wat doet die spinazie in dit verhaal?

De vader van politicus en feministe Hedy d’Ancona, Elias, reisde op 4 juli 1939 samen met zijn kersverse echtgenote met de Statendam vanuit Rotterdam naar New York. Tot haar verbazing keerden ze beiden al vrij snel weer terug, terwijl het in die tijd in Europa al levensgevaarlijk was voor joden. Martijn Verbon, bibliothecaris bij het Stadsarchief Rotterdam, vertelt haar daar meer over in Hotel New York, destijds vertrekpunt van de Holland-Amerika Lijn (HAL).

Passagierslijsten

Als je zelf familie hebt die emigreerde naar Amerika of Canada, dan is het sinds kort mogelijk op een makkelijke manier hun reis te volgen. Dankzij een gezamenlijk crowdsourcingsproject (‘Vele Handen’) van het Stadsarchief Rotterdam, dat het archief van de HAL beheert, en het CBG|Centrum voor familiegeschiedenis zijn de passagierslijsten van 1900 tot 1969 digitaal doorzoekbaar gemaakt. Je vindt ze terug in onze database WieWasWie. Als je je familielid hebt gevonden in de index, bekijk dan vooral de bijgevoegde scan! Op de originele passagierslijst kan namelijk nog aanvullende informatie staan, zoals de klasse waarin gereisd werd, maar ook tussenhavens en als je geluk hebt de naam van de gastheer op de eindbestemming.

De gevonden informatie kan worden aangevuld met overzeese bronnen. Op de website van de Ellis Island Foundation zijn ook passagierslijsten van 1820 tot 1957 digitaal doorzoekbaar. Dit betreft alleen de aankomsten in New York, terwijl de HAL-schepen veel meer locaties bezochten, onder andere in Canada en Zuid-Amerika. 

Elias d’Ancona werd net als zijn vrouw (die niet Hedy’s moeder is) en zijn ouders in de oorlog vermoord. Het grijpt Hedy erg aan; ze vindt de informatie behoorlijk confronterend. Als ze de Rode Kruiskaart van haar vader terugstopt in de envelop die ze heeft gekregen verzucht ze: “Het is gebeurd. En het hoort nooit meer te gebeuren.” Meer over Rode Kruiskaarten en andere documenten uit de Tweede Wereldoorlog vind je op de pagina Oorlogsbronnen.

Vurig anarchist

Eerder was Hedy afgereisd naar idealistische landbouwcoöperatie De Ploeg in Best, waar Elias vanaf 1927 een aantal jaar heeft gewerkt. De strijdvaardigheid en het idealisme van haar vader is Hedy niet vreemd. Het heeft er wel voor gezorgd dat hij door de Centrale Inlichtingendienst, de voorloper van de AIVD, in de gaten werd gehouden. In een document uit 1939 wordt hij omschreven als een ‘vurig anarchist en antimilitarist’ – behoorlijk gevaarlijk in die tijd, aangezien de documenten van de CID na het uitbreken van de oorlog in handen van de Sicherheitsdienst zijn gekomen.

“Het is gebeurd. En het hoort nooit meer te gebeuren”

Op de joodse begraafplaats in Den Haag komt Hedy meer te weten over haar grootvader, die een vooraanstaand lid van de joodse gemeenschap was, en bezoekt zij het graf van haar overgrootouders. Om nog verder terug te gaan in de tijd moet ze echter naar Amsterdam. In het Stadsarchief vertelt archivaris Harmen Snel haar over haar verre voorvader Jacobus d’Ancona, die arts was. Hij komt in sommige notariële documenten voor, onder andere omdat hij een half verdronken vrouw op een bijzondere wijze weer tot leven bracht, en omdat hij getuige was in een heuse moordzaak. Het moordwapen? Spinazie! In de uitzending zie je hoe dat mogelijk was.

Harmen laat ook zien dat Hedy’s wortels inderdaad in Italië liggen. Zowel de vader als de moeder van Jacobus komen uit Venetië – geen vervelende plek om het onderzoek voort te zetten. In het joodse getto van deze bijzondere stad treft Hedy onderzoeker en historicus Nardo Bonomi Braverman, die haar meer vertelt over haar Italiaanse afkomst. Heb jij ook Italiaanse voorouders? Lees dan op deze pagina het artikel van Harmen Snel over 'Voetangels en Vespa's'. 

Wat de uitzending niet haalde

CBG-collega Martine Zoeteman-van Pelt, die het onderzoek voor deze aflevering heeft gedaan, kwam tot een bijzondere ontdekking. Van moederszijde stammen Hedy’s voorouders uit onder andere Hendrik-Ido-Ambacht en de Hoeksche Waard, maar ook een stukje Brabant en Lisse. Beroepen aan die kant van de familie waren schilder, koopman in groenten en arbeider. “En dan kom je opeens je eigen achternaam tegen in de kwartierstaat van een bekende Nederlander. Sterker nog: het blijken je eigen voorouders te zijn!”, vertelt Zoeteman-van Pelt.

Vanaf Neeltje Bastiaanse Soeteman (soms geschreven als Zoeteman) die circa 1785 in Maasdam werd geboren en overleed in ’s-Gravendeel op 1 januari 1866 gaat de lijn naar het verleden van Hedy en Martine gelijk op.

Maasoord

Hedy’s opa van moederszijde overleed in Poortugaal. Dit is een van de plaatsnamen, net zoals Bloemendaal of Heiloo, die bij genealogen een belletje doet rinkelen. De gezinskaart gaf een aanwijzing. Cornelis Opmeer verhuisde op 3 april 1917 vanuit Rotterdam naar ‘Maasoord gr. l. Poortugaal’, het psychiatrisch ziekenhuis, en overleed daar 10 dagen later.

Meer informatie over psychiatrische patiënten en ook over artsen zoals Jacobus d’Ancona, en hoe en waar je het beste naar informatie kunt zoeken, lees je op de themapagina Ziekte en gezondheid op onze website.