Op de vlucht voor religieuze vervolging

Een Frans klinkende naam doet veel mensen direct denken aan een Hugenoot onder de voorouders. Maar dat hoeft lang niet altijd het geval te zijn. Er zijn verschillende bronnen waarin je onderzoek kunt doen om te achterhalen of jij echt van een Franse of Waalse vluchteling afstamt.

In veel families doet het verhaal de ronde dat er een Hugenoot in de stamboom voorkomt. Soms is dit waar, maar soms is de wens de vader van de gedachte. Afstammen van een Hugenoot lijkt iets te zijn waar je trots op kunt zijn, wellicht door de associatie met de moedige beslissing pal te staan voor iets waar je in gelooft – in het geval van de Hugenoten een andere geloofsovertuiging. Maar hoe kom je er nu achter of de veronderstelde Hugenoot in jouw stamboom ‘echt’ was of niet? Op deze pagina geven we je achtergrondinformatie en zoektips.

De geschiedenis

Als je vermoedt dat er Hugenoten in je stamboom voorkomen, is het een goed idee je eerst te verdiepen in hun geschiedenis. In 1685 werd het Edict van Nantes herroepen. Dit edict was in 1598 door koning Hendrik IV van Frankrijk uitgevaardigd en verleende de Franse volgelingen van het protestantisme, de Hugenoten, het recht hun geloof in vrijheid te belijden. Het vervangende Edict van Fontainebleau daarentegen verklaarde dit tot een strafbaar feit. Calvinisten riskeerden vervolging en confiscatie van hun bezit. Dit stelde hen uiteindelijk voor de keus: terugkeren tot de (katholieke) moederkerk, of emigreren. De eerste grote vervolging van Hugenoten had al plaatsgevonden na de Bartholomeusnacht in Parijs in 1572, waarbij duizenden calvinisten de dood werden ingejaagd door moordzuchtige katholieken. Na de herroeping van het Edict van Nantes volgde de Grande Réfuge, waarbij volgens sommige schattingen tussen 210.000 en 900.000 Hugenoten naar onder andere de Nederlanden, Duitsland, Italië en Engeland vluchtten.

In onze CBG Bibliotheek vind je tal van naslagwerken over de Hugenoten en hun achtergrond. Je kunt ze inzien op de studiezaal van het Nationaal Archief. Daarnaast vind je bij plaatselijke archieven soms een handleiding om beter te begrijpen waarom en waar de vluchtelingen zich in Nederland vestigden, zoals de ‘zoekgids Hugenoten’ van het Zeeuws Archief.

Internationale bronnen over Hugenoten kunnen ook inzicht bieden in de geschiedenis van de Nederlandse migratie. Afstammelingen van de vluchtelingen kunnen tenslotte ook weer geëmigreerd zijn. Kijk bijvoorbeeld eens naar de Publications of the Huguenot Society of America en de Geschichtsblätter der Deutschen Hugenotten-Gesellschaft. Op de website van Who Do You Think You Are, het programma waarop Verborgen verleden is gebaseerd, vind je een pagina gewijd aan Hugenoten. Onderaan staat een aantal links waarmee je verder kunt zoeken. De sites zijn voornamelijk gericht op een Brits publiek, maar soms staan er ook aanknopingspunten voor Nederlandse onderzoekers tussen. Meer tips vind je in het artikel ‘Hugenoten in je familie?’ op cbg.nl.

Let op! Niet iedere Nederlander met een Franse naam was een Hugenoot

Daarnaast vind je ook nuttige informatie in sommige niet-genealogische bronnen. Op de website van de Vereniging van Christen-Historici bijvoorbeeld kun je onder andere een artikel lezen getiteld ‘Schomberg en de hugenotensoldaten: “Voorwaarts, vrienden, verzamel je moed en wrok: daar zijn uw vervolgers!” ‘, over de Franse refugiés en de Waalse kerken, en een recensie van de memoires van de Hugenoot Isaac Dumont de Bostaquet.

Naamsverbasteringen

Het is niet geheel duidelijk waar de term ‘Hugenoten’ vandaan komt. De naam kan verwijzen naar Besançon Hugues, de leider van een religieuze revolutie in Genève. Een andere interpretatie is dat het woord is afgeleid van ‘le hugon’: ‘vrije geest’. Dit was een scheldnaam die katholieken voor Hugenoten gebruikten. Een derde mogelijkheid is dat de naam een verbastering is van Eidgenossen, dat bondgenoten betekent.

En nu we het toch over namen hebben … De 70.000 gevluchte Hugenoten die in Nederland terechtkwamen (van wie 12.000 in Amsterdam) zorgden voor een grote toename in ons land van Franse namen en verbasteringen, die nu nog steeds voorkomen. Maar let op! Niet iedere Nederlander met een Frans klinkende naam was een Hugenoot. Ook om economische redenen trokken vele migranten vanuit Frankrijk en de Zuidelijke Nederlanden, het huidige België, naar het noorden. Daarnaast vluchtten ten tijde van de Bartholomeusnacht ook veel Walen naar Nederland vanwege het optreden van de hertog van Alva.

Namen van buitenlandse oorsprong werden bij de invoering van de burgerlijke stand in 1811 dikwijls vernederlandst, maar je kunt dikwijls de herkomst nog herleiden: Berlonje uit Boulogne, Bevort uit Beaufort, en de Croo uit Ducroix, bijvoorbeeld. Maar om zeker te weten of een Franse naam in je familiegeschiedenis duidt op een Hugenoot in je stamboom, zul je aanvullend onderzoek moeten doen. Hieronder lees je wat daarvoor de beste bronnen zijn. Wil je meer weten over Hugenotennamen, lees dan het artikelop cbg.nl.

Waalse fiches

De verzameling Waalse fiches van de Leidse Bibliothèque Wallonne is een alfabetische index op de doop-, trouw- en begraafboeken uit de 16e, 17e en 18e eeuw van Waalse gemeenten in Nederland, België, Frankrijk en Duitsland. De collectie, die loopt van circa 1500 tot 1858, bevat ongeveer 1,2 miljoen handgeschreven aantekeningen. De kaartjes zijn gescand en online te raadplegen via FamilySearch.

De website bevat meer scans van collecties die beheerd worden door de Bibliothèque Wallonne, zoals de collectie Mirandolle (1644-1858), met aantekeningen op naam en onderwerp uit de Waalse registers van Rotterdam, Den Haag en ’s-Hertogenbosch.

Ook bij lokale Nederlandse archieven kun je soms relevante bronnen raadplegen. Zo vind je bij Erfgoed Leiden en Omstreken de Registers betreffende de Hugenootse vluchtelingen (1685-1688), inclusief alfabetische index, en bij het Stadsarchief Amsterdam de Grand Livre des Réfugiés.

Je vindt nog veel meer informatie over kleine en grotere bronnen en archieven in het artikel dat CBG-onderzoeker Martine Zoeteman-van Pelt schreef voor ons magazine Gen. Je kunt het hele artikel downloaden onderaan het artikel over het decembernummer van de Gen. op cbg.nl.

Om der wille van het geloof

Als je het vermoeden hebt dat dat familielid met die Franse naam toch echt een Hugenoot is, kun je proberen dit te verifiëren aan de hand van informatie in een van de CBG-familiedossiers. Een document uit het dossier van de familie Dutilh bijvoorbeeld vermeldt een akte waarin twee predikanten verklaren dat Pierre Dutilh ‘om der wille van het geloof Frankrijk verlaten heeft en als lidmaat van de gereformeerde kerk erkent moet worden’. Dit vond plaats in 1686, dus kort na de herroeping van het Edict van Nantes. De kans is groot dat het hier om een Hugenoot gaat. Meer informatie over wat je op dit gebied zoal in familiedossiers kunt aantreffen lees je in het artikel ‘Hugenoten in familiedossiers’.

Wie was wie en had een familiewapen?

Verschillende Hugenotenfamilies stootten vrij snel na aankomst in Nederland door naar de elite van de Republiek en voerden een familiewapen, zoals de families Dutilh, Van Charante en Chabot. Ze zijn onder meer te vinden in oudere deeltjes van Nederland’s Adelsboek en Nederland’s Patriciaat, die het geloof van een familie vermelden. Lees wat onze heraldicus Guus van Breugel daar nog meer over te zeggen heeft op de site CBG Familiewapens. In onze database WieWasWie ten slotte kun je de kerkelijke registers van een groot aantal gemeenten op naam doorzoeken, ook van de Waalse of Franse kerk. In het artikel ‘DTB-registers in WieWasWie’ geeft conservator Sarah Bosmans nadere toelichting en een sprekend voorbeeld van de boekhandelaar, uitgever van bladmuziek én Hugenoot Estienne Rogers.