Afgelopen woensdag 3 april 2019 promoveerde Petra van den Boomgaard aan de Universiteit van Amsterdam op haar onderzoek naar de manier waarop ruim 2500 Joden door ontduiking van de rassenvoorschriften aan deportatie zijn ontkomen. Ze baseerde haar proefschrift onder andere op de collectie Calmeyer, in beheer bij het CBG.

Ruim vijf jaar is ze ermee bezig geweest. Voormalig mensenrechtendocente en huidig bestuurslid van de Stichting Sobibor Petra van den Boomgaard wilde weten hoe het mogelijk was dat tijdens de Tweede Wereldoorlog ruim 2500 Joden aan een verschrikkelijk einde in een van de concentratiekampen zijn ontsnapt door de rassenvoorschriften van de nazi’s te ontduiken. En dat ondanks de nauwgezette Nederlandse bevolkingsadministratie. Om die vraag te beantwoorden onderzocht ze onder andere alle persoonsdossiers uit de collectie Calmeyer, die het CBG voor het grootste deel in zijn beheer heeft.

Gefingeerde bewijsstukken

Hans-Georg Calmeyer (1903-1972) was een Duits jurist die tijdens de Tweede Wereldoorlog als ambtenaar in Nederland werkte. In die hoedanigheid beoordeelde hij de ‘herzieningsverzoeken’ van Joden, die zich sinds januari 1941 hadden moeten aanmelden. Na indiening van het verzoek kreeg twee derde van de mensen een plek op de zogenoemde CalmeyerPersoonslijsten bevatten de gegevens over overleden personen uit de Basisregistratie personen">-lijst. Dit betekende dat het in behandeling was genomen door de afdeling die binnen het Commissariaat-Generaal voor Bestuur en Justitie verantwoordelijk was voor de ‘twijfelgevallen’, de Entscheidungsstelle, en er van deportatie voorlopig geen sprake was. De bewijsstukken die werden ingeleverd om de registratie te laten veranderen in ‘niet-Jood’, ‘half-Jood’ of ‘kwart-Jood’ waren veelal gefingeerd. Ook werd er antropologisch ‘bewijs’ geleverd dat iemand niet Joods kon zijn. Als het verzoekschrift werd ingewilligd dan kregen de mensen een half of kwart joodse status. Bij ruim 2000 mensen is het verzoekschrift ingewilligd. En tenminste 2659 mensen hebben de oorlog overleefd. Postuum is Calmeyer daarvoor de Yad Vashem-onderscheiding toegekend.

Promotieonderzoek

Na de oorlog is het grootste gedeelte van de Calmeyer-dossiers bij het CBG terechtgekomen; de rest berust bij het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en genocidestudies NIOD. Petra van den Boomgaard heeft twee jaar lang met enige regelmaat het depot van het CBG-pand in Den Haag bezocht om de dossiers te bestuderen. “Toen ik een aantal jaar geleden voor het US Holocaust Museum in Washington een aantal interviews moest beoordelen, hoorde ik een interview dat over de Calmeyer-procedure ging”, vertelt Petra. “Dat wekte toen al mijn interesse. Eenmaal terug in Nederland ging ik een master Holocaust- en genocidestudies doen en realiseerde ik me dat de Calmeyer-dossiers maar in zeer geringe mate onderzocht waren. Ik heb toen voor mijn masterscriptie in 2011/2012 enkele tientallen dozen bestudeerd. Daarna besloot ik, aangemoedigd door de juriste en  schrijfster Ruth van Galen-Herrmann, die zelf ook was 'gecalmeyerd', verder te gaan en er een promotieonderzoek van te maken. Ik heb toen twee jaar lang, vier dagen per week in het depot van het CBG doorgebracht om echt alles door te nemen. Ik ben de medewerkers daar zeer dankbaar voor hun vriendelijkheid en behulpvaardigheid; ze stonden altijd voor me klaar en hielpen me razendsnel als ik iets nodig had. Ook archivaris Jean Niewenhuijse ben ik zeer veel dank verschuldigd.”

Morele verplichting

In principe was het voor het onderzoek niet nodig echt alle dossiers door te nemen, maar er speelde ook een emotionele component mee. “Ik vond dat ik het aan de personen die erin voorkomen moreel verplicht was”, zegt Petra. “Bovendien ontdekte ik daardoor zaken die ik anders nooit gevonden zou hebben, bijvoorbeeld over de rol die de Rijksinspectie van de bevolkingsregisters heeft gespeeld. De collectie Calmeyer bevat zo veel meer dan alleen de persoonsdossiers.” Het onderzoek biedt een podium aan Joden die ‘geariseerd’ zijn, zoals het officieel heet, en weigerden zich passief naar de slachtbank te laten leiden.

Inzage mogelijk voor nabestaanden

De Calmeyer-collectie is in principe niet openbaar. Een uitzondering wordt gemaakt voor personen die zelf in een van de dossiers voorkomen, hun nazaten, en voor wetenschappelijk onderzoek. Wil je weten of er een dossier is van een of meerdere leden van je familie, neem dan contact op met Jean Niewenhuijse.

Boek 'Voor de nazi's geen Jood' bestellen

Het proefschrift van Petra van den Boomgaard: “Voor de nazi’s geen Jood. Hoe ruim 2500 Joden door ontduiking van rassenvoorschriften aan de deportaties zijn ontkomen” verschijnt bij Uitgeverij Verbum en kost € 29,50. Het is vanaf volgende week ook aan te vragen via de CBG Bibliotheek en vervolgens in te zien in de studiezaal van het Nationaal Archief.