Een muzikale reis naar Duitse voorouders

Cabaretier Youp van ’t Hek weet al veel over zijn familie van vaderskant, en is daarom met name geïnteresseerd in de voorouders van moederskant, de Schafstalls. In de eerste aflevering van het elfde seizoen Verborgen verleden spit hij in zijn familiegeschiedenis en begint aan een historisch geïnspireerde tiendaagse wandeltocht.

Bij Youp van ’t Hek thuis hangt een affiche aan de muur waarop het 25-jarig jubileum wordt aangekondigd van organist en dirigent Johan Schafstall, zijn opa. Youp wil meer over hem weten, en  ontdekt dat hij een uitzonderlijk muzikale en productieve man is geweest, die ook nog eens overal een mening over had en dat allemaal vastlegde. Dat klinkt vertrouwd. Opa Schafstall overleed in 1946. Volgens de verhalen ligt zijn herkomst in Duitsland. Youp is nieuwsgierig hoe hij in Nederland terecht is gekomen en gaat op zoek.

Niet zo’n zeikerd

In ’s-Graveland, in het Gooi, runde Theodorus Koperdraad, Youps overgrootvader, een café. Jaap Wertheim, voorzitter van de Historische Kring ‘In de Gloriosa’ vertelt Youp over diens ondernemende aard. Zo had hij naast het café ook een paardenstal waarover in de buurt veel klachten waren. Omdat Theodorus echter uit de hogere burgerij kwam, nam niemand er echt aanstoot aan. ‘Een man naar mijn hart’, aldus Youp, ‘een beetje een ondernemer en niet zo’n zeikerd.’

Van ’s-Graveland reist Youp naar Weesp, waar hij vroeger logeerde bij zijn oma die boven een sigarenwinkel woonde. In die stad was opa Johan Schafstall organist in de Laurentiuskerk. In het oude stadhuis van Weesp laat Wouter van Dijk, archivaris bij het Regionaal Historisch Centrum Vecht en Venen, een foto Youps opa zien, voluit genaamd Petrus Antonius Johannes Schafstall. Hij werd op 23 juni 1878 in Weesp geboren en kwam dus niet uit Duitsland. Ook overgrootvader Johannes Schafstall is geboren en getogen in Weesp; de Duitse herkomst is pas terug te vinden bij de opa van Johannes, die uit de regio Hannover kwam.

Geheelonthouders Zangvereniging

Naast zijn werk als organist vestigde Johan Schafstall zich als muziekleraar en werd hij in de loop van de jaren dirigent van een groot aantal koren in Weesp, waaronder het koor Arti et Religioni. Bij de oprichting van dit laatste koor in februari 1906 was Schafstall zelf nauw betrokken. Zo liet hij een gedrukte oproep uitgaan waarin Weespers opgeroepen werden een bijeenkomst in ’t Loosje – het café van zijn toekomstige schoonfamilie – bij te wonen met als doel de oprichting van een rooms-katholieke zangvereniging voor dames en heren.

Opa zette het gewonnen bedrag diezelfde avond nog om in drank

In het archief is een bijzonder ‘Gedenkboek’ van Johan te vinden. In dit dikke plakboek, dat onderdeel uitmaakt van het Schafstall-archief, hield Johan vrijwel zijn gehele werkzame leven alles bij dat in de pers en in druk verscheen en te maken had met zijn activiteiten als muziekleraar, componist en dirigent. Opmerkelijk is dat hij deze stukken ook voorzag van commentaar, waardoor je veel van zijn karakter te weten komt. Tot slot vertelt Wouter Youp dat zijn opa meedeed aan een wedstrijd van de Geheelonthouders Zangvereniging om muziek te schrijven op het gedicht ‘De blauwe vaan’. Hij won de wedstrijd en zette de vijfentwintig gulden die hij won diezelfde avond nog om in drank – iets waar Youp smakelijk om kan lachen.

Alcoholisme en drankmisbruik is van alle tijden en alle landen. Andere Tijden wijdde enkele jaren geleden een artikel aan de drooglegging in de Verenigde Staten tussen 1920 en 1933.

Doodstraf

Gerardus Hendrikus Schafstall, een halfbroer van Youps overgrootvader, heeft midden 19e eeuw de doodstraf opgelegd gekregen omdat hij een aantal huizen in brand had gestoken om het verzekeringsgeld op te strijken. In de Blokhuispoort, de voormalige strafgevangenis van Leeuwarden, vertelt oud-gevangenisbewaarder Willem Helfrich Youp dat Gerardus Hendrikus geluk had, omdat de doodstraf in 1860 werd afgeschaft. Zijn straf werd omgezet in levenslang.

Voettocht

Youp reist af naar Dielingen in Duitsland, vlakbij de geboorteplaats van Gerardus Hendrikus Schafstall, wiens vader voor de seizoensarbeid van Duitsland naar Nederland reisde. Deze tocht duurde zo’n tien dagen. Youp besluit zijn zoektocht naar zijn voorouders met eenzelfde tocht. Hij laat zijn auto achter en gaat lopend terug naar Amsterdam, net als zijn voorvader Johann Henrich Schafstall.

NPO Focus publiceerde naar aanleiding van de aflevering met Youp van ’t Hek een artikel over Duitse seizoensarbeiders in Nederland.