Recht en onrecht

Recht en onrecht vormen de rode draad in de eerste aflevering van Verborgen verleden van dit seizoen. Te gast zijn de advocatenbroers Wim en Hans Anker. De voorbeelden uit hun familiegeschiedenis raakten hen, want zoals ze zelf zeggen: ‘Wij zijn nu 69, maar we zitten nog altijd vol vuur op het gebied van het recht’.

De kans is groot dat je bij het uitzoeken van je familiegeschiedenis net als de gebroeders Willem en Johannes (Wim en Hans) Anker stuit op situaties waarin recht en onrecht een rol spelen. Daarbij zul je vooral in aanraking komen met aspecten van de rechtspraak uit de laatste vierhonderd jaar. 

Crimineel, civiel en vrijwillig

Tijdens de vroegmoderne tijd werd voortgebouwd op grondslagen die al in de middeleeuwen waren gelegd. Van een uniform systeem was geen sprake. De rechtspraak in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden kende bijvoorbeeld regionale en lokale verschillen (niet alleen qua organisatie, maar ook qua benaming van de functionarissen). Het systeem bestond uit een combinatie van Romeins recht, lokaal gewoonterecht en stedelijke en provinciale verordeningen.

In de rechtspraak werd onderscheid gemaakt tussen criminele, civiele (of contentieuze) en vrijwillige (of voluntaire) rechtspraak. Criminele rechtspraak had betrekking op strafzaken waarvoor een lijf- of vrijheidsstraf gold, civiele rechtspraak op geschillen en eenvoudige strafzaken die met een boete werden afgedaan, en vrijwillige rechtspraak op zaken die vandaag de dag door een notaris worden afgehandeld (zoals testamenten en boedelscheidingen). Kijk dus ook eens in het rechterlijk archief wanneer je voorouders in plaatsen woonden waar geen notaris werkte.

Wie meer wil weten van de Nederlandse rechtsgeschiedenis in deze periode, kan terecht op de website ‘Rechtshistorie’. Je vindt daar onder andere verwijzingen naar belangrijke publicaties en websites.

Lijf- of gevangenisstraf

In de Bataafs-Franse tijd (1795-1813) werd de rechtspraak flink op de schop genomen. Met dank aan de Fransen beschikken we sinds die tijd over een uniform strafstelsel. Napoleon voerde een zogenoemde Code d’Instruction Criminelle in voor het strafprocesrecht en een Code Pénal voor het materiële strafrecht. Deze bepalingen werden pas in de loop van de negentiende eeuw vervangen; de Code d’Instruction Criminelle door het Wetboek van Strafvordering (1838) en de Code Pénal door het Wetboek van Strafrecht (1886).

De rechtbanken hadden in deze periode niet continu dezelfde naam:

Erfgoedcentrum Zutphen, dat deze informatie heeft aangeleverd, is overigens een nieuwe deelnemer in onze database WieWasWie. Lees meer daarover in het persbericht.

“Die symbolische weegschaal van Vrouwe Justitia moet in balans zijn”

De indeling van de verschillende strafbare feiten was eveneens aan verandering onderhevig. Zo maakte men tussen 1811 en 1886 onderscheid tussen misdaden die werden bestraft met een lijf- of gevangenisstraf, ‘wanbedrijven’ waar een correctionele gevangenisstraf van maximaal vijf jaar aan verbonden was, en overtredingen die met een politionele straf werden afgehandeld (maximaal vijf dagen hechtenis en/of een geldboete). Sinds 1886 wordt alleen nog vastgesteld of er sprake is van een misdrijf of een overtreding. De ernst van zo’n misdrijf of overtreding kan uiteraard sterk verschillen, maar in hun werk hebben de broers Anker altijd oog gehad voor de menselijke kant van de verdachten en de beide kanten van het verhaal: "Die symbolische weegschaal van Vrouwe Justitia moet in balans zijn."

Verder onderzoek

Wil je meer weten over criminaliteit in deze periode, lees dan onze themapagina ‘Misdaad en straf’ en bezoek het Nationaal Gevangenismuseum in Veenhuizen.

Ook is het verstandig de websites van lokale, regionale en provinciale archiefinstellingen te raadplegen. Daar vind je tal van interessante rechtbankarchieven, politiearchieven en gevangenisarchieven uit de vroegmoderne tijd en de negentiende en twintigste eeuw. Het CBG beschikt eveneens over een interessante bron voor onderzoek naar criminele voorouders: het Algemeen Politieblad, waarin je tegenwoordig via de pijltjes rechtsboven in je scherm makkelijk kunt bladeren. Je treft overigens niet alleen criminelen aan in deze bronnen. Dankzij een politierapport vonden de broers Anker bijvoorbeeld meer informatie over de zelfdoding van hun opa.

Hoewel dergelijke bronnen in toenemende mate digitaal worden ontsloten, is het nog niet mogelijk al dit onderzoek vanuit huis te doen. Via de website van de betreffende instellingen wordt gelukkig snel duidelijk of een studiezaalbezoek noodzakelijk is.