Strijders en reizigers

Freek Bartels gaat op zoek naar zijn Molukse grootouders van moederszijde, over wie hij niet zoveel weet. Hun geschiedenis blijkt anders te zijn dan die van de gemiddelde familie uit deze huidige Indonesische eilandengroep.

De familie van musicalster Freek Bartels kwam vanuit Den Haag via Tholen in Brabant terecht, in Tilburg, waar Freek is geboren. Zijn grootouders van moederszijde hebben Molukse namen, Riboch en Poetiray, maar kwamen niet met de stroom voormalig KNIL-soldaten in 1951 naar Nederland. Zij reisden al eerder, in 1949. Op de foto die Freek van het gezin heeft, zijn ze Europees gekleed. Hun huwelijk wordt vermeld in de burgerlijke stand voor Europeanen, en ook hun opvoeding is Nederlands geweest. De naturalisatie tot Nederlander was voor deze niet-traditioneel Molukse familie dus een logische stap.

Sociale scheiding

In voormalig Nederlands-Indië was de samenleving verdeeld naar herkomst. Er was een kleine groep bevoorrechte Europeanen en met hen gelijkgestelden; daarnaast waren er ‘inlanders’ (volgens het toenmalige spraakgebruik) en ‘oosterlingen’ (onder wie Chinezen en Arabieren). Deze sociale scheiding is ook zichtbaar in genealogische bronnen. In de burgerlijke stand van Nederlands-Indië die in oktober 1828 werd ingevoerd, werden alleen Europeanen opgenomen. Er bestond lange tijd dus geen administratie van de geboorten en overlijdens van de Aziatische bevolking. Pas in 1919 werden Chinezen vermeld in de burgerlijke stand; Indonesiërs volgden nog iets later. De originele geboorte-, huwelijks- en overlijdensakten zijn niet overgebracht naar Nederland. In plaats daarvan kun je ze in kopievorm raadplegen in een Family History Center van de The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints (‘Mormonenkerk’) of online de index op de Regeringsalmanak doorzoeken via de website Roosje Roos.

Naturalisatie

Op 8 november 1924 kreeg Freeks oma Asnat Henderjetta Poetiray een toepasselijkverklaring, dat wil zeggen dat zij werd gelijkgesteld met Europeanen. Dat is terug te vinden in de database van Dennis de Calonne en Tjaart Schillhorn van Veen, met 16.023 personen uit gelijkstellingen en toepasselijkverklaringen (1870-1949) en 20.978 naturalisaties/verkrijging Nederlanderschap (1850-1984). In de aflevering wordt ook een verzoek getoond van Freeks grootvader uit het archief van de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND). Dit is een minder bekende bron, die bij het Nationaal Archief in Den Haag berust. Daar worden de dossiers van de IND bewaard uit 1945 tot en met 2005. Van personen geboren voor 1 januari 1924 kun je het dossier aanvragen en inzien in de studiezaal. Na die datum gelden er extra privacyrestricties.

“Dat is zo groot, dat kan ik niet bevatten”

Aaneenschakeling van gevechten

Freek kan zich flarden van de geschiedenis van zijn opa in de Tweede Wereldoorlog herinneren. Die had uit een helikopter moeten springen, op de vlucht voor de Japanners, en had daardoor een litteken op zijn rug. Als deze verhalen opeens concreet worden door archiefstukken, dan komt dat hard binnen bij de musicalster. In oudere generaties zit aan beide kanten van de familie waarschijnlijk een connectie met de in 1817 geëxecuteerde verzetsstrijder tegen de Nederlanders, Matulessy oftewel Pattimura, waarnaar het vliegveld op Ambon is genoemd. “Mijn voorgeschiedenis is een aaneenschakeling van gevechten”, concludeert Freek. “Tégen de Nederlanders met die vrijheidsstrijder, en mijn opa generaties later mét de Nederlanders.” Dan is er nog de continuïteit van reizen en rondtrekken, die bij hem in Tilburg eindigt. “Dat is zo groot, dat kan ik niet bevatten.”

Naamgeving

Bij het zoeken naar Molukse families is het goed om ook op naamsvarianten te letten. De familienaam Riboch van Freeks opa blijkt in het verleden ook wel als Ribock of Rhebok te zijn geschreven. De inheemse bevolking van de Molukse archipel draagt een familienaam (of clannaam) uit de lokale oude landstaal, de bahasa tanah. Evenals op andere plaatsen in de wereld komen er op de Molukken familienamen voor die verwijzen naar een beroep of functie of geografische herkomst van de stamvader. Meer over Molukse naamgeving en stamboomonderzoek lees je in de gids uit de CBG-reeks Voorouders van Verre: Silsilah Maluku. Vrienden kunnen deze uitgave digitaal inzien.

Ook is er een mooie geografische weergave in de Atlas Maluku van welke familienamen bij Molukse dorpen horen.

Cirkel

Als Freek uiteindelijk op het eiland Saparoea op het grondgebied van de familie van grootmoeder Poetiray staat, blijkt dat te grenzen aan dat van zijn grootvaders familie Rhebok. Zo hebben ze elkaar waarschijnlijk ooit leren kennen. De cirkel is rond.