De Maand van de Geschiedenis is het grootste geschiedenisevenement van Nederland barstensvol historische activiteiten in oktober. Om erfgoedinstellingen te inspireren tot een bijzondere programmering organiseert de Maand diverse activiteiten. Na de succesvolle landelijke netwerkdag De Maand InZicht was het op donderdag 5 april tijd voor de eerste inspiratiebijeenkomst. Tientallen erfgoedprofessionals kwamen die dag samen in de Evangelisch-Lutherse Kerk in Groningen om inspiratie op te doen voor een opstandig leuk programma.

Tekst: Vera Weterings

Inspiratiebijeenkomst

Groningen was donderdag 5 april de locatie voor de noordelijke inspiratiebijeenkomst van de Maand van de Geschiedenis in samenwerking met Historisch Nieuwsblad en Erfgoedpartners Groningen. In de Evangelisch-Lutherse Kerk werden de gasten ontvangen voor een inspirerend programma rondom het thema Opstand. Tijdens deze bijeenkomst werd een panelgesprek met historici georganiseerd over opstand in historisch perspectief. In het panel zaten historica Nelleke Noordervliet, journalist Marchien den Hertog en de lokale specialist Beno Hofman. Verder werden er workshops georganiseerd rondom programmering en publieksgericht schrijven. De bijeenkomst werd afgesloten met een toepasselijk avondmaal: een Catalaans walking diner.

Opening

De bijeenkomst werd geopend door Roeli Broekhuis, directeur van Erfgoedpartners Groningen. Zij vertelde hoe Groningen al eeuwenlang met het thema ‘opstand’ van de Maand van de Geschiedenis 2018 is verbonden. Denk bijvoorbeeld aan de Slag bij Heiligerlee (het begin van de Opstand), Aletta Jacobs die zich begin vorige eeuw inzette voor vrouwenrechten of het recente verzet tegen de aardgaswinning. Maar behalve dat de geschiedenis barstensvol ‘opstand’ zit, is het thema volgens Broekhuis ook in ieder van ons te vinden, denk bijvoorbeeld aan de pubertijd of later de midlife crisis. Dit zijn perioden die leiden tot verandering, net als een goede opstand.  

Evangelisch-Lutherse Kerk

Voor de inspiratiebijeenkomst in Groningen is de Evangelisch-Lutherse Kerk gekozen als locatie, dat is een zeer toepasselijke locatie binnen het thema ‘opstand’ zo blijkt uit de bijdrage van Jona van Keulen, rijksarchivaris van het RHC Groninger Archieven. Zij vertelde de aanwezigen dat de kerk, ook al ziet deze er nu uit als een volwaardige kerk, van oorsprong een schuilkerk was. De oorsprong is te herleiden tot Luther die in 1517 zijn stellingen spijkerde op de deur van de Slotkapel te Wittenberg. De lutherse gemeente in Groningen is in de loop van de zeventiende eeuw ontstaan, dit waren vooral handelaren en huursoldaten uit Duitsland en probeerden Luthers te leven. Vanaf 1599 mocht dat niet meer, toen ontstond de periode van de schuilkerken. Toen de stad eind zeventiende eeuw toestemming gaf tot het uitoefenen van religiebeweging en het neerzetten van een kerk werd het huidige kerkgebouw al snel ingewijd. Dat gebeurde in 1696. Toch bestond de kerk al eerder als schuilkerk. Tegenwoordig heeft het gebouw ook aan de buitenkant een uiterlijk als kerk, deze huidige gevel dateert uit 1874, toen de oorspronkelijke pastorie werd verbouwd. De aangrenzende Lutherzaal dateert uit 1925 en heeft een bijzonder uiterlijk met parabolische bogen en strakke glas-in-lood ramen. Deze zaal werd ontworpen door de architecten Kazemier en Tonkens, zij hebben het interieur opgebouwd in de markante Groningse variant van de Amsterdamse School. Verder is er in de gevel een zwaan te vinden, het symbool van Luther. 

Tot slot bevinden zich in de kerk twee orgels, waarvan één orgel een reconstructie is van het zogenoemde Schnitger-orgel. Dit orgel heeft zijn naam te danken aan de beroemde Hamburgse orgelbouwer Arp Schnitger die in 1699 'zijn' Lutherse Gemeente in Groningen een orgel schonk. Het orgel verdween in 1896 toen de firma Petrus van Oeckelen en zonen een nieuw orgel plaatste. Sinds 31 oktober 2017 is een reconstructie van het schnitger-orgel weer in de kerk te vinden. 

Maand van de Geschiedenis

Na deze geschiedenisles vertelde Padmini Kruitwagen, communicatiemanager van de Maand van de Geschiedenis, meer over de achtergrond van de Maand van de Geschiedenis, het thema van 2018, de verschillende doelgroepen, activiteiten en de ervaringen met het publiek. De Maand van de Geschiedenis is het grootste geschiedenisevenement van Nederland. Deze maand vindt zijn oorsprong in een themaweek die sinds 2004 wordt georganiseerd. In 2012 is de week uitgebreid tot een maand. Het Nederlands Openluchtmuseum is hoofdorganisator van de Maand van de Geschiedenis en werkt met ruim veertig culturele, toeristische en mediapartners samen om de Maand tot een succes te maken. In 2017 deden ruim duizend culturele instellingen en zo’n 35 partnerorganisaties mee aan de Maand van de Geschiedenis. Samen organiseerden zij in oktober maar liefst 800 activiteiten binnen het thema Geluk. Na het zoet van vorig jaar met het thema Geluk keert de Maand van de Geschiedenis dit jaar terug naar tijden van oproer en verzet. In 2018 staat namelijk het thema Opstand in de schijnwerpers. Een thema vol energie en gelaagdheid, dat op diverse manieren kan worden geïnterpreteerd. Van Spartacus tot de Beeldenstorm en van de vergissing van Troelstra tot het verboden Catalaanse referendum.

De kern van de Maand van de Geschiedenis is volgens Kruitwagen geloven dat kennis van het verleden bijdraagt aan begrip van het heden en daaraan context geeft. Vanuit dit perspectief wordt ieder jaar een thema gekozen dat aansluit bij de actualiteit. Binnen dit thema kunnen diverse activiteiten worden georganiseerd om samen in één maand geschiedenis op een creatieve en opvallende manier onder de aandacht te brengen. De Maand draagt op verschillende manieren haar steentje bij. Zo stimuleren zij fysiek en online het aanbod en proberen organisaties zo goed mogelijk te begeleiden bij de Maand. In dat kader hebben ze ook samen met onderzoeksbureau Motivaction International B.V. verschillende persona’s uitgewerkt. Voor deze persona’s lag de focus niet zozeer op leeftijd, maar juist op leefstijlen: hoe staan mensen in de wereld? Hoe richten zij hun leven in? Wat vinden zij belangrijk? Aan de hand van deze verschillende leefmilieus zijn uiteindelijk drie persona’s voor de Maand van de Geschiedenis ontwikkeld: de scherpzinnige verdiepingszoeker Jan Willem, de impulsieve amuseerder Miranda en de sensitieve allesproever Chris. Elk persoon heeft bepaalde interesses en maakt zijn keuzes vanuit andere drijfveren. Zo is Jan Willem erg geïnteresseerd in de historische context, bekende historische sprekers, wetenschappers en politici en houdt hij van een rustig programma waar men de tijd voor kan nemen. Miranda houdt van een totaalbeleving waarbij het onderwerp groots, spectaculair of spannend moet zijn, zij is erg lokaal georiënteerd en vindt prijs en bereikbaarheid belangrijk. Tot slot vindt Chris het relevant en interessant maken van geschiedenis belangrijk en houdt van unieke of bijzondere evenementen die op een onontdekt plekje plaatsvinden. Volgens Kruitwagen kan het persona Chris dan ook het beste worden ingezet bij het bereiken van de jongvolwassenen, een groeiende doelgroep.

Maar werkt de Maand van de Geschiedenis ook echt? Kruitwagen gaat in op de resultaten van de evaluatie van de laatste editie in 2017 en laat daarmee zien dat de helft van de organisaties die een activiteit organiseerden tijdens de Maand in oktober meer bezoekers trok. Daarnaast blijkt ook dat samenwerkingsprojecten zeer veel voorkomen, maar liefst 70% van de organisaties werkt samen. Dat is volgens Kruitwagen ook een slimme zet: je kunt een groter publiek bereiken en het is ook nog eens kostenefficiënt!

Panneldiscussie

Hierna was het tijd voor een paneldiscussie over het thema ‘opstand’ met Groninger historicus Beno Hofman, historica en journaliste Marchien den Hertog en historica Nelleke Noordervliet onder leiding van Annemarie Lavèn, hoofdredacteur van het Historisch Nieuwsblad. Het gesprek startte bij Nelleke Noordervliet die het publiek vertelde hoe ze als essayist van de Maand van de Geschiedenis het thema Opstand heeft aangepakt voor haar essay Door met de strijd. Nederland en opstand. Voor haar essay ging Noordervliet terug naar haar eerste ervaring met het thema Opstand; dat was toen ze als negentienjarige werd gegrepen door De mens in opstand van de Franse filosoof Albert Camus. Voor haar essay zoekt ze het echter dichter bij huis en kijkt ze naar Nederland als opstandig land én als machthebber tegen wie men in opstand kan komen. Noordervliet:

“Opstand is de motor van de geschiedenis, ik had me geen beter thema kunnen wensen.”

Daarnaast is volgens Noordervliet één van de belangrijkste componenten van een opstand geweld. Hoewel een opstand ook geweldloos kan zijn, denk bijvoorbeeld aan de vredesmars van Martin Luther King en Gandhi in India. Desalniettemin is een opstand in wezen altijd gewelddadig, dat zie je volgens Noordervliet altijd en overal. Een opstand is ook pas geslaagd als iemand er tegen is, als er weerstand is die doorbroken moet worden, anders is er immers geen opstand. Voor een opstand is weerstand noodzakelijk. Noordervliet verwijst daarvoor ook naar Camus die stelt dat ‘de opstand begint met de adel van de eerste inspiratie.’ Zij willen het anders en hebben een ideaal. Maar opstand kan kantelen naar de ‘hartstochtelijke dronkenschap van tirannie’, oftewel het geweld.

Eén van die bloederige voorbeelden haalt Marchien den Hertog aan: de opstand van het kaas- en broodvolk in 1392. Tijdens deze opstand werd met wrede hand tegen de landsheer ingegaan: boeren die honger hadden en belasting aan de landheer moesten betalen kwamen in opstand. Ze trokken naar het stadhuis en vermoordden schout en rentmeester Claes van Ruyven, stopten zijn hoofd in een mand en leverden die af bij zijn weduwe met het rijmpje: 

“O vrouwken van Ruyven, Aen deze boutkens zuldij kluyven.”

Voor Groningen is de Slag bij Heiligerlee een belangrijke historische gebeurtenis, en een gebeurtenis die goed aansluit bij het thema ‘opstand’. Met de Slag bij Heiligerlee begon immers de Opstand. Daarnaast kent Groningen volgens Beno Hofman nog een aantal interessante opstanden, zoals de staking van de veenarbeiders bij Ter Apel in 1814. Ondanks dat er nog geen georganiseerde structuur was, staakten de veenarbeiders toch samen omdat zij vonden dat hun omstandigheden niet menswaardig waren. Andere opstanden zijn bijvoorbeeld de stakingen van de strokartonindustrie, de vrouwenstaking in de Groningse vlasfabriek in 1890 of de langste staking van de Groninger-geschiedenis; de staking die een jaar duurde bij de zuivelfabriek De Ommelanden in 1952-1953.

Publieksgericht schrijven

Na de paneldiscussie werden parallelsessies georganiseerd. Zo was er een workshop over programmering en een workshop over publieksgericht schrijven. Ik koos voor de laatste workshop onder begeleiding van historica en journaliste Marchien den Hertog en Annemarie Lavèn, hoofdredacteur van het Historisch Nieuwsblad. In de workshop gaven ze tips voor het opstellen van een persbericht. Hoewel social media tegenwoordig een uitkomst is op het gebied van gratis publiciteit, blijft opname in een (lokaal) medium toch nog ronduit het effectiefste bij het bereiken van een groot publiek. Hoe zorg je dat media jouw nieuws oppakken? Door een persbericht te sturen dat opvalt en de juiste informatie bevat. Dat doe je volgens Den Hertog en Lavèn bijvoorbeeld met een pakkende kop en een informatieve introductie die alle relevante informatie bevat. Als geheugensteuntje kun je hierbij vragen als wie, wat, waar, wanneer, waarom en hoe gebruiken. Daarnaast is het van groot belang dat een persbericht oprolbaar is, dat betekent dat het verhaal nog steeds te begrijpen valt als de onderste alinea’s wegvallen. Andere belangrijke elementen zijn tussenkoppen en beeldmateriaal. Verder kun je een tekst verlevendigen door anekdotes en concrete voorbeelden. Bij deze voorbeelden werkt een drievoud of alliteratie vaak goed, maar pas op voor een feiten-brei. Naast deze tekstuele zaken is het volgens Den Hertog en Lavèn ook altijd belangrijk goed voor ogen te hebben voor wie je de tekst schrijft. Voor kinderen schrijf je immers anders dan voor een wat ouder publiek. Maar let op: je publiek is intelligent, maar weet niet alles. Durf dan ook uit te leggen, maar pas op met belerende teksten. Andere valkuilen zijn het gebruiken van overbodige woorden, tangconstructies, wisselen van tijd of het veelvuldig gebruiken van de leidende vorm. Tot slot geven Den Hertog en Lavèn nog een paar laatste tips mee: vermijd clichés én varieer in woorden, zinsopbouw en zinslengte. Kortom, genoeg food for thought en met die lessen kon het publiek de dag op gepaste wijze afsluiten met een waar Catalaans walking diner door Love2Cook bestaande uit onder andere amenida, een Catalaanse salade met ei, rauwe ham en olijven.

De inspiratiebijeenkomst voor Zuid-Nederland vindt plaats op 24 april in Tilburg.