Buitenbeentjes en andersdenkenden komen overal voor. Als je je genealogie uitzoekt, zul je ongetwijfeld iemand tegenkomen die zich aan de randen van de samenleving heeft bewogen. Soms kom je bij dergelijke figuren verrassende verhalen tegen, maar je moet ze wel weten te vinden. Dit is een voorproefje van wat je zoal in bronnen en publicaties tegen kunt komen.

Nederland staat van oudsher bekend om zijn tolerantie, die teruggaat tot de 16e eeuw. Ons land was een belangrijk toevluchtsoord voor andersdenkenden en randfiguren in de samenleving. Maar in de praktijk had de tolerantie zijn grenzen, buitenbeentjes werden niet altijd getolereerd…

Mens, misdaad en straf

Het zoeken naar voorouders die in de marge van de samenleving verkeerden, is vandaag de dag een populaire bezigheid. De meesten van deze ‘marginalen’ bevonden zich in de lagere economische en sociale kringen. Dat heeft ertoe geleid dat zij eerder dan andere bevolkingsgroepen in aanraking kwamen met justitie. Veel publicaties besteden naast hun misdaden echter ook aandacht aan hun gewoonten, organisatievormen, familierelaties en hun levenswijze. Zo vind je in de CBG Bibliotheek over dit onderwerp het boek ‘Een schijn van verdraagzaamheid’, over afwijking en tolerantie in Nederland van de 16e eeuw tot nu.

Tot in de 18e eeuw werd in veel gevallen een inbreker of een geweldpleger tot de doodstraf veroordeeld. Sinds de Franse wetgeving in 1811 kreeg men een nieuwe kijk op mens, misdaad en straf. En die kijk veranderde nogmaals vanaf 1886, toen ons huidige Wetboek van strafrecht in werking trad. De neerslag hiervan, de rechterlijke uitspraken in de archieven, vormen het resultaat.

Georganiseerde misdaad

In de archieven komen ook leden voor die zich bij bendes hebben aangesloten. Een paar bekende regionale bendes waren de bokkenrijders die in Limburg actief waren, en de erfgooiers, een van oorsprong uit Gooiland afkomstige boerenzelforganisatie. Van die laatste groep is een parenteel aanwezig van de nakomelingen van Rijck Thijmanszn., ‘alias rebel’, erfgooier te Hilversum van 1548 tot 1608. Het boek ‘Banditisme in de Franse tijd’ biedt als appendix een overzicht van de roofovervallen van de Grote Nederlandse Bende, een omvangrijk rovernetwerk dat in de jaren 1790-1799 met succes overvallen uitvoerde. Ook bevat het een biografisch overzicht van de leden, helpers en medeplichtigen.

Ambulant voor een karig loon

Een andere manier van groepsvorming zijn de kermisreizigers, marskramers en woonwagenbewoners, die tegen een onregelmatig en karig loon hun kost verdienden. Annemarie Cottaar heeft voor haar proefschrift ‘Kooplui, kermisklanten en andere woonwagenbewoners’ genealogisch onderzoek verricht naar veertig woonwagenfamilies, verdeeld over Overijssel en Den Haag. Ook andere ambulante beroepen worden in het boek besproken, zoals paardenhandelaars en scharensliepen.

Lichtekooien en heksen

Er zijn ook figuren die zich gedwongen of vrijwillig van de samenleving hebben afgekeerd en hun eigen weg gingen. Dat zijn onder meer zwervers, heksen en prostituees. Dergelijke groepen komen vaak met justitie in aanraking. Dit gold ook voor gifmengster Goeie Mie uit Leiden, wier misdaden tot de verbeelding blijven spreken. Je vindt een uitgebreid artikel over deze beruchte vrouw in Gen.magazine nr. 1 uit maart 2019. In de biografie van de filosoof G.J.B.J. Bolland (1854-1922) kun je lezen dat hij uit een zeer arm milieu kwam. Zijn ouders waren marskramers en zijn moeder werd later prostituee. Lokale studies vertellen je meer over deze groeperingen, vooral over heksen.

Vrijplaatsen als toevluchtsoord

Mocht je iets op je kerfstok hebben, dan kon je altijd nog vluchten naar wijkplaatsen. Vooral personen die hun schulden niet konden aflossen of die uit noodweer iemand hadden doodgeslagen, konden van de 16e tot eind 18e eeuw uitwijken naar de vrijplaatsen Buren, Culemborg, Leerdam, Vianen en IJsselstein. Het boek ‘Wijkplaatsen voor vervolgden’ biedt een alfabetische en chronologische namenlijst van asielzoekers, met tal van gegevens, zoals plaats van herkomst en reden tot verzoek van vrijgeleide.

Andere bronnen

Studies en achtergrondinformatie over lokale randfiguren vind je vooral in de bibliotheek om de hoek, bij een heemkundige vereniging of in een museum. Vaak verwijzen dergelijke studies weer naar andere publicaties en bronnen. Veel archiefinstellingen beschikken over gevangenisadministraties, en als je op zoek bent naar archiefbronnen over prostitutie in de 19e eeuw kun je deze blogspot bekijken. Ook in egodocumenten, zoals dagboekaantekeningen en ambtelijke en persoonlijke correspondentie, kun je buitenstaanders traceren.