Netwerk Oorlogsbronnen (NOB) streeft naar een betere toegankelijkheid en zichtbaarheid van collecties over de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust. Het CBG|Centrum voor familiegeschiedenis is een van de in het netwerk samenwerkende instellingen. In dat kader bezocht Vera Weterings de presentatie van het doelgroepenonderzoek Tweede Wereldoorlog, een samenwerking tussen Platform WO2, Nationaal Comité 4 en 5 mei, NIOD en Arq.

Tekst: Vera Weterings

In opdracht van het Platform WO2 heeft in 2017 een omvangrijk onderzoek plaatsgevonden onder 2.057 Nederlanders tussen de leeftijd 18 tot 80 jaar naar de betekenis van, interesse in en omgang met de Tweede Wereldoorlog. Het onderzoek is uitgevoerd door onderzoeksbureau Motivaction International B.V. in samenwerking met de Universiteit Utrecht. Uit dit onderzoek komen vijf groepen binnen het Nederlands publiek naar voren: geëngageerden, comfortzoekers, nostalgisten, realitivisten en statusgerichten. Wie zijn deze mensen? Waar gaan hun interesses naar uit? Bezoeken zij wel eens een herdenking of museum over de Tweede Wereldoorlog? En hoe bereiken we hen? Op die vragen geeft het doelgroepenonderzoek antwoord dat op donderdag 12 april in Arq werd gepresenteerd. Hieronder een verslag van de bijeenkomst en de hoogtepunten uit het onderzoek.

Waarom onderzoek?

De ochtend werd geopend door Jan Wilke Reeds, de voorzitter van Aq Psychotrauma Expert Groep. Arq is een groep van instellingen en organisaties die zich bezighoudt met de gevolgen van schokkende gebeurtenissen en psychotrauma. Arq was tevens de locatie van de presentatie van het onderzoek. Alvorens dieper op de resultaten van het onderzoek in te gaan, richtte Frank van Vree, directeur van het NIOD, eerst kort toe wat de beweegredenen waren om het onderzoek te starten. Hiervoor ging hij terug naar 5 april 2016, de dag waarop Platform WO2 is opgericht met als missie het herdenken, herinneren en vieren van de Tweede Wereldoorlog. Hoewel de belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog permanent groot is, verandert de samenleving wel continu en dat betekent volgens Van Vree dat er gezocht moet worden naar vormen van herinneren, herdenken en vieren die passen bij de huidige tijdsgeest. Hoe ga je verder in die nieuwe context? Om daar invulling aan te geven is het doelgroepenonderzoek gestart.

Literatuurstudie

Inleidend op het onderzoek vertelde Marco Sodderland van Motivaction over de literatuurstudie die is uitgevoerd door de Universiteit Utrecht. Hierbij is gekeken naar eerder doelgroepenonderzoek gericht op de Tweede Wereldoorlog waarbij nadrukkelijk is gekeken naar de thema’s interesse, betekenisgeving en omgang. Hieruit bleek dat zo’n 80% van de Nederlanders dodenherdenking en Bevrijdingsdag belangrijk vindt, waarbij moet worden opgemerkt dat op 5 mei niet zozeer de bevrijding gevierd wordt, maar vooral de vrijheid an sich. De literatuurstudie stuitte echter ook op lacunes; zo bleek vooral de globale interesse voor de Tweede Wereldoorlog onderzocht en niet zozeer de betekenis en de drang om iets met de Tweede Wereldoorlog te doen. Ook was er geen duidelijk zicht op de emotionele voedingsbodem met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog en de diverse meningen bij verschillende doelgroepen.

Doelgroepenonderzoek

Met de kennis uit de literatuurstudie is Motivaction aan de slag om tot drie concrete doelen te komen. Allereerst het identificeren van publiekssegmenten die we in Nederland kunnen onderscheiden binnen het thema Tweede Wereldoorlog. Vervolgens het verschaffen van inzicht in de huidige betekenisgeving aan, interesse voor en omgang met de Tweede Wereldoorlog van deze diverse publiekssegmenten. Tot slot het achterhalen van middelen en kanalen om de diverse doelgroepen te bereiken. Anders dan we van Motivaction gewend zijn, hebben ze geen gebruik gemaakt van hun Mentality-model waarbij acht doelgroepen worden onderscheiden. Voor het onderzoek naar de Tweede Wereldoorlog zijn vijf groepen te onderscheiden, te weten de geëngageerden, comfortzoekers, nostalgisten, relativisten en statusgerichten. Ikrame Azaaj van Motivaction vertelde meer over algemene resultaten die uit het onderzoek naar voren kwamen en de specifieke kenmerken van de vijf doelgroepen.

Eén van de resultaten van het onderzoek was dat zo’n 52% van de Nederlanders de Tweede Wereldoorlog belangrijk vindt. Volgens vier op de vijf van hen laat de Tweede Wereldoorlog zien dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. Deze percentages duiden er overigens niet op dat 48% van de Nederlanders zich niet in de Tweede Wereldoorlog interesseert, maar wel dat zij er minder waarde aan hechten. Een minderheid van 10% van de Nederlanders vindt het onderwerp oninteressant.

De helft van de Nederlandse bevolking die wel oprecht interesse in het onderwerp heeft, is met name geïnteresseerd in de ervaringen bij eigen familieleden, wil leren van de geschiedenis en weten welke invloed de Tweede Wereldoorlog op Europa heeft gehad. Interessante thema’s voor die doelgroep zijn de bevrijding, het verzet, het alledaagse leven, Anne Frank en de hongerwinter, waarbij geldt hoe dichter bij huis, hoe relevanter en hoe meer de interesse is gewekt. Ook bleek uit het onderzoek dat zo’n drie op de vier Nederlanders activiteiten ondernemen op het gebied van de Tweede Wereldoorlog, dit zijn echter wel heel brede activiteiten variërend van het bezoeken van een museum, monument, vernietigingskamp of begraafplaats of het bekijken van een film of musical. De motivatie om deel te nemen aan zo’n activiteit blijkt uit dankbaarheid, om de geschiedenis niet te vergeten, stil te staan bij de slachtoffers of interesse in het onderwerp. De 20% die niet deelneemt aan een activiteit doet dit omdat de vorm niet aanspreekt. Bij de 80% die wel deelneemt zijn belangrijke vormen de tastbare herinnering en getuigenissen van directe betrokkenen. Bovendien blijkt 60% grote waarde te hechten aan het feit of iets waargebeurd is.

Ook is gekeken naar de betrokkenheid bij dodenherdenking en Bevrijdingsdag. Uit het onderzoek bleek dat negen op de tien mensen meedoen aan activiteiten op dodenherdenking; variërend van twee minuten stilte, het bekijken van een tv, radio of online uitzending tot fysiek een herdenking bijwonen. De helft van de mensen doet mee aan Bevrijdingsdag door bijvoorbeeld de vlag halfstok te hangen, een televisieprogramma te bekijken of een festival bij te wonen. Maar wat zijn de verschillen per doelgroep en wie zijn precies die specifieke groepen?

Geëngageerden

Allereerst zijn er de groep die de ‘geëngageerden’ worden genoemd. Dit is veruit de grootste groep, zo’n dertig procent van de Nederlandse bevolking. Kenmerkend aan deze groep is dat het vooral gaat om hoog opgeleiden en dat belangrijke waarde zelfontplooiing en maatschappelijke betrokkenheid zijn. Daarnaast is deze groep op zoek naar diepgang en zijn zij van alle groepen het meest geïnteresseerd in de Tweede Wereldoorlog (65% t.o.v. 52% landelijk gemiddelde). Ook ondernemen uit deze groep de meeste mensen activiteiten op 4 en 5 mei (94% t.o.v. 88% landelijk gemiddelde).

Comfortzoekers

De tweede grote groep zijn de ‘comfortzoekers’, zo’n 32% van de bevolking. Dit is tevens de groep die het minst is geïnteresseerd in de Tweede Wereldoorlog. Zij zijn dan ook het moeilijkst te bereiken doordat ze vooral gericht zijn op hun eigen omgeving. Belangrijke waarden zijn plezier en gemak. In tegenstelling tot de ‘geëngageerden’ kijken de ‘comfortzoekers’ niet naar de publieke omroep, maar juist naar amusementsprogramma’s op de commerciële zenders. De groep comfortzoekers heeft ook minder vaak dan gemiddeld een herdenking bijgewoond (11% t.o.v. 17% landelijk gemiddelde).

Nostalgisten

De ‘nostalgisten’ is een met name oudere doelgroep met een laag opleidingsniveau. Voor hen is de Tweede Wereldoorlog erg belangrijk, het gaat hier om circa 13% van de Nederlandse bevolking. Verder is opvallend dat zo’n 85% van de mensen uit deze groep iemand kent die een oorlog heeft meegemaakt, waarvan 82% de Tweede Wereldoorlog. Daarnaast blijkt uit het onderzoek dat ze qua deelname aan de activiteiten op 4 en 5 mei aansluiten bij het landelijke gemiddelde, maar wel relatief lager scoren als het gaat om het bezoeken van een festival (6% t.o.v. 19% landelijk gemiddelde).

Relativisten

Tegenover de ‘nostalgisten’ staan de ‘relativisten’, een betrekkelijk jonge groep met een hoog opleidingsniveau, zo’n 10% van de Nederlandse bevolking. Kenmerkend aan deze groep is dat zij erg kritisch zijn en vooral leven in het hier en nu. Wellicht dat het niet interessant vinden van de Tweede Wereldoorlog in deze groep ook relatief vaker voorkomt (16% t.o.v. 10% landelijk gemiddelde). Wel sluiten ze wat betreft deelname aan 4 en 5 mei aan bij het landelijk gemiddelde, maar hechten ze wel minder vaak dan gemiddeld betekenis aan de Tweede Wereldoorlog. De groep relativisten houdt van humor en een harde aanpak. Daarbij is het opvallend dat in deze doelgroep mannen zijn oververtegenwoordigd.

Statusgerichten

Statusgerichten

De laatste groep is de ‘statusgereichten’, zo’n 15% van de Nederlandse bevolking. In deze groep bevinden zich van alle doelgroepen de meeste Nederlanders met een migratieachtergrond, dat neemt echter niet weg dat het merendeel van de groep alsnog bestaat uit autochtone Nederlanders. Belangrijke waarden voor hen zijn innovatie, carrière en sport. Opvallend aan deze groep is dat zij zich naast de Tweede Wereldoorlog vooral ook richten op huidige oorlogen. Ook wat betreft interessegebieden ligt de focus meer op internationale aspecten zoals de rol van Marokko, de Antillen, Suriname en gebeurtenissen elders in de wereld. Om de ‘statusgerichten’ te bereiken is direct en online communiceren belangrijk. Daarbij worden zij vooral getrokken door exclusieve evenementen doordat ze gericht zijn op ambitie. Tot slot is het belangrijk in het achterhoofd te houden dat deze groep weinig tijd heeft voor en behoefte heeft aan verdieping.

Conclusie

De Tweede Wereldoorlog is nog steeds leerzaam en relevant en bovendien vindt meer dan de helft van de Nederlanders (52%) de Tweede Wereldoorlog (zeer) interessant. Uit het onderzoek blijkt wel dat Nederlanders niet als één homogene groep kunnen worden beschouwd, maar zijn onder te verdelen in vijf segmenten die het Nederlanders publiek onderscheiden. Het gaat om geëngageerden, comfortzoekers, nostalgisten, relativisten en statusgerichten. Deze groepen verschillen in de mate waarin zij zich betrokken voelen bij de maatschappij, in wat zij belangrijk vinden in het leven en de wijze waarop zij het liefst aangesproken en overtuigd kunnen worden.

Oorlogsbronnen CBG

Het CBG beschikt over een unieke verzameling bronnen uit de periode 1940-1945 die interessant zijn voor zowel genealogisch als wetenschappelijk onderzoek. Gedeeltelijk is deze gedigitaliseerd. De Duitse akten en Rode Kruiskaarten zijn via onze website CBG Verzamelingen te doorzoeken en als scan te raadplegen. Andere collecties zijn beperkt toegankelijk in verband met de privacywetgeving.