Het veertiende colloquium van de Stichting Echo 'Schatbewaarders van Religieus Erfgoed' vond afgelopen vrijdag, 8 december 2017, plaats in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag. Het symposium was bedoeld als discussiemiddag met deskundigen uit verschillende disciplines. Na drie inleidingen was een zaalgesprek gepland, waarbij aan de hand van enkele scherpe stellingen de aanwezigen met elkaar in debat konden gaan. Onze informatiespecialist Martijn Spruit was erbij en brengt verslag uit.

Door Martijn Spruit

Hoe ziet de toekomst van het religieus erfgoed eruit nu vergrijzing van religieuze gemeenschappen en de sluiting van kerken door gebrek aan financiering aan de orde van de dag zijn? Tegelijkertijd laten nieuwe christelijke groeperingen zich horen, zitten de gastenverblijven van kloosters vol en hebben diverse religieuze orden voorzichtig weer jonge aanwas. Bovendien zorgen wereldwijde spanningen rond de radicale islam voor een hernieuwde interesse in wat het christelijke erfgoed voor ons heden ten dage betekent. Tijdens een middagvullend programma gingen directeur Hans Krabbendam (Katholiek Documentatie Centrum), directeur Marga Arendsen (Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven) en erfgoedspecialist Pia Verhoeven (Museum Catharijneconvent) met elkaar in gesprek onder leiding van de bekende journalist en Vaticaan-kenner Stijn Fens.

Hernieuwde belangstelling geloof

De middag werd geopend door de voorzitter van de Stichting Echo, Joep van Gennip. Vervolgens gaf dagvoorzitter Stijn Fens – onder meer bekend van enkele boeken over het Vaticaan en als commentator bij Rooms-Katholieke gebeurtenissen op tv – een inleiding, waarin hij inging op de trend dat het katholiek geloof, tegelijk met álle religie, op hernieuwde belangstelling mag rekenen. Aan het kerkbezoek van de laatste decennia is het niet te merken, maar evenementen zoals een grote tentoonstelling over Maria (in het Catharijneconvent te Utrecht) trekken vele duizenden bezoekers. Fens aarzelde aan het feit om dit alleen aan paus Franciscus te danken, al draagt diens positieve en frisse geluid er zeker aan bij volgens hem.

Katholiek Documentatie Centrum

Hierna hield Hans Krabbendam, sinds kort directeur van het Katholiek Documentatie Centrum (KDC) te Nijmegen, een presentatie over de taken en verantwoordelijkheden van dit archief. Zij verzamelen documentatie in de ruimste vorm (papier, geluid, video) over het katholieke leven in de negentiende en twintigste eeuw. De nadruk ligt op de verhouding met de maatschappij. Hij signaleert een toenemend gebrek aan kennis over specifiek katholieke zaken, zoals terminologie en alledaagse gebruiken. Het KDC poogt deze kennis te vergroten door hun archieven open te stellen voor onderzoekers, allerlei bijeenkomsten te beleggen, en samenwerkingsinitiatieven zoals tentoonstellingen te stimuleren. Volgens hem is de groep mensen die dit erfgoed bestudeert maar klein. Hij sprak in dit verband over “het gebrek aan kritische massa.”

Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven

Na het KDC werd de aandacht gevestigd op het Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven (ENK) te Sint Agatha. Marga Arendsen van het ENK vertelde over de ontstaansgeschiedenis van dit bijzondere archief. Oorspronkelijk is het archief opgericht vanuit het KDC. In 1989 is het Dienstencentrum Kloosterarchieven gestart dat in 2006 heeft geleid tot de opening van het ENK. Hiervoor is het oudste, nog in gebruik zijnde klooster van Nederland betrokken; het Kruisherenklooster te Sint Agatha, dat is gesticht in 1371. Er is een moderne archiefdepotruimte gebouwd, en een vleugel van het kloostergebouw is ingrijpend verbouwd voor de studiezaal, de bibliotheek, en een tentoonstellingsruimte. Het klooster wordt nog altijd bewoond door religieuzen, en ontvangt ook veel bezoekers vanwege haar vermaarde tuin. Het is opmerkelijk dat het klooster nog steeds wordt gebruikt, want het kloosterwezen is de afgelopen decennia flink geslonken. Zo waren er in 1970 nog zo’n 38.500 mensen lid van een klooster of congregatie. In 2016 was dit aantal nog slechts 4.650.

Museum Catharijneconvent

Na het KDC en ENK ging de aandacht naar Museum het Catharijneconvent. Pia Verhoeven, erfgoedspecialist van het museum gaf de aanwezigen meer inzicht in de taken van het museum. Zo vertelde ze dat het museum als doel heeft het verhaal van het gehele christendom in Nederland te vertellen, waarbij de nadruk ligt op de periode van de Middeleeuwen en de Gouden Eeuw. Behalve een grote publieksfunctie, waar recent een verzameling interviews en herinneringen aan is toegevoegd, heeft het museum ook een professioneel begeleidende rol. Op de nog altijd groeiende website Catharijne Verhalen wordt geprobeerd het religieuze verleden dat tot halverwege de twintigste eeuw sterk verzuild was, in orale geschiedenis te bewaren. Op een andere website worden kerken geïnventariseerd en gecatalogiseerd. Ook liet Verhoeven weten dat het museum regelmatig om advies gevraagd wordt als er (weer) een kerkgebouw “aan de eredienst wordt onttrokken”, oftewel wordt afgedankt. Van heel recente datum is het landelijke project rond de openstelling van een groep kerken onder de noemer Het Grootste Museum van Nederland. Dit project is ontstaan toen de vraag opkwam waarom Nederlanders op vakantie in het buitenland wél kerken bezoeken, maar terug in eigen land niet. Met het project probeert het museum kerken toegankelijker te maken zodat mensen ook in Nederland meer de toerist uithangen.

Discussie

Na de presentaties werd aan de hand van enkele stellingen nog gediscussieerd over de instellingen en hun projecten. Eén van de vragen die aan de orde kwam was: Moet alles maar bewaard worden? En wat niet? Te denken valt aan kerkgebouwen, maar ook aan kloosterbibliotheken, of notulen van allerlei vergaderingen uit de jaren zeventig van de vorige eeuw. Uiteraard waren de verschillende aanwezige onderzoekers het flink oneens met elkaar. Een deel van de problematiek kon worden herleid op het gebrek aan geld, een ander deel op de behoefte aan meer aandacht voor dit specialistische erfgoed en meer kennis van de religieuze materie. Er ontstonden twee partijen: waarbij de ene club vooral stond voor meer digitaal en de andere voor meer diepgang. Desalniettemin waren er ook aanwezigen die niet direct een tegenstelling zagen in deze twee wensen.

Al met al bleek de behoefte aan meer samenwerking groot, en daarmee was het bestaansrecht van deze middag aangetoond. De Stichting zou – in samenspraak met de aanwezige instellingen – deze verbindende rol nadrukkelijker op zich mogen nemen, onder andere door vaker zulke middagen te organiseren. Stijn Fens sloot af door te wijzen op het belang van het verhaal, dat telkens weer moet worden verteld om religieus erfgoed onder de aandacht te brengen.

Stichting Echo

Stichting Echo initieert, stimuleert en presenteert historisch onderzoek naar religie en gender in de negentiende en twintigste eeuw sinds 1995. Bij dit onderzoek ligt het accent op ordes en congregaties. Het woord gender slaat op de nadrukkelijke aandacht voor vrouwelijke religieuzen, een onderwerp dat volgens de oprichters van de stichting in het verleden te weinig aandacht heeft gekregen. Echo organiseert studiedagen, geeft wetenschappelijke publicaties uit en begeleidt historisch onderzoek naar het religieuze verleden van Nederland.