De Universiteit Utrecht en NTR onderzoeken samen de financiële geschiedenis van huishoudens en ondernemingen in de twintigste eeuw.

Een huishoudboekje, het is niet het eerste waar je aan denkt bij genealogisch onderzoek. Ten onrechte vindt Oscar Gelderblom. De hoogleraar financiële geschiedenis doet onderzoek naar de vraag hoe Nederlanders hun geldzaken regelen en hoe dat in de afgelopen eeuw is veranderd. De komende weken is hij te zien in de televisieserie Kasboekje van Nederland, die hij samen met de NTR vormgaf. Gisteren was de première van de eerste aflevering en ging Gelderblom in gesprek met de programmamaker Yfke Nijland, regisseur Remco Groen en presentator Eric Smit van het programma over de financiële geschiedenis van Nederland en de prachtige verhalen die via kasboekjes zijn te achterhalen. Het CBG werkte de afgelopen periode samen met Gelderblom bij het maken van een thema-dossier over de kasboekjes voor Gen.magazine, in dat kader was Vera Weterings namens het CBG aanwezig bij de première in het Academiegebouw van de Universiteit Utrecht. Hieronder een verslag.

Door: Vera Weterings

Oorsprong onderzoek – Oscar Gelderblom

De première startte met een korte stemming in de zaal; Eveline van Rijswijk, programmamaker bij de NTR, vroeg de aanwezigen wie er zelf wel eens een kasboekje had bijgehouden. Maarten Prak, hoogleraar bij de afdeling Economische en Sociale Geschiedenis van de Universiteit Utrecht, reageerde: “Om huwelijkse discussie over gelduitgaven te beslechten.” Hierna legde Oscar Gelderblom het idee achter het project Kasboekje van Nederland uit. Waar is het allemaal begonnen? Onderzoek naar de periode van de Gouden Eeuw blijkt ten grondslag te liggen, op dat moment had Nederland namelijk de belangrijkste financiële markt. Gelderblom deed samen met Joost Jonker, hoogleraar bedrijfsgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht, naar de financiële geschiedenis van de Gouden Eeuw. Tijdens dit onderzoek werd beiden heren duidelijk dat niet alleen de financiële geschiedenis van grote instellingen belangrijk is, maar juist ook het verhaal van de gewone mensen en de gewone, kleinere ondernemingen. Die informatie geeft immers antwoord op vragen als: hoe spaar je, hoe verzeker je en hoe leen je?

Daarom kozen de heren ervoor een projectvoorstel in te dienen voor onderzoek naar de financiering van het midden en klein bedrijf in Nederland in de negentiende en twintigste eeuw. Het tijdvlak werd gekozen omdat het een periode beslaat waarin de financiële diensten een belangrijke ontwikkeling doormaakten. Maar hoe pak je dat aan? Via een app het publiek om hulp vragen? Al snel raakten de onderzoekers in gesprek met Marcia van Woensel bij hun zoektocht naar huishoudboekjes, bedrijfskasboeken en spaarbankboekjes om de financiële geschiedenis van Nederland in kaart te brengen. Het idee ontstond om een televisieserie te maken van het onderzoek.

Ontstaan tv-serie – Marcia van Woensel

Nadat Gelderblom en Van Woensel in gesprek waren geraakt over het project, ontstond bij Van Woensel het idee om bij mensen op zolder te kijken wat voor kasboekjes ze hebben liggen. “Daar zit tv in,” aldus Van Woensel, “daarbij is het een nieuwe manier van het publiek bij het onderzoek betrekken.” Maar wat is er interessant aan zoiets administratiefs als een kasboekje? Volgens Van Woensel heel veel: “als mensen over hun eigen geschiedenis praten met het kasboekje in de hand dan gebeurt er iets. Mensen ontdekken dat er persoonlijke verhalen zijn te ontdekken in de kasboekjes. “Dat alles begon op 8 oktober 2017 met de Publieksdag in Utrecht waarbij mensen ter plekke hun kasboekjes konden inleveren. Daarna volgde een groot stuk in het Algemeen Dagblad, die publiciteit zorgde ervoor dat de projectgroep werd overdonderd met kasboekjes, het was een goede voorbereiding op de respons die ons te wachten staat als de serie op tv wordt uitgezonden.

Ontwikkeling tv-serie – Yfke Nijland

“Op 17 mei 2017 was het zo ver,” vertelde Yfke Nijland enthousiast, “de serie zou er komen!” Gisteren was het zo ver, toen werd de eerste uitzending vertoont: Jong geleerd. De serie bestaat uit zes afleveringen die van wieg tot graf het verhaal vertellen van hoe Nederlanders de afgelopen decennia met geld zijn omgegaan. De serie is een nauwe samenwerking geweest van het projectteam van de Universiteit Utrecht en het productieteam van de NTR. In de televisieserie brengen zij samen de persoonlijke verhalen achter de kasboekjes in beeld. Daarnaast kijkt presentator Eric Smit hoe het financiële huishouden van gewone Nederlanders in de tweede helft van de twintigste eeuw eruit ziet en hoe dat verandert door overheidsmaatregelen en financiële producten van banken.

Première – Jong geleerd 

De eerste aflevering van de zesdelige televisieserie heet Jong geleerd en gaat over de financiële opvoeding die iedereen van huis uit meekrijgt en hoe de overheid daar zijn steentje aan bij probeert te dragen. Zo wordt bijvoorbeeld aandacht besteedt aan de Jeugdspaarwet van 1958 waarbij jongeren werd geleerd om te leren gaan met geld. Met deze wet konden jongeren van vijftien tot twintig jaar een Zilvervloot-rekening openen en hierop een maximaal bedrag per jaar kunnen sparen. Dat spaargedrag werd door de overheid gestimuleerd door een premie van tien procent van het spaartegoed uit te keren. Daarnaast is er uitgebreid aandacht voor de kasboekjes van gewone Nederlanders. Deze kasboekjes waren inde jaren van de wederopbouw heel vanzelfsprekend. Er was veel woningnood en inkomsten waren niet vanzelfsprekend, daarom hield bijna elk huishouden zijn inkomsten en uitgaven bij in een kasboekje of huishoudboekje.

Paneldiscussie – Kasboekje van Nederland 

Na afloop van de aflevering was er nog een korte paneldiscussie met programmamaker Yfke Nijland, regisseur Remco Groen, presentator Eric Smit onderzoeker Oscar Gelderblom onder leiding van Eveline van Rijswijk, programmamaker bij de NTR. Tijdens dit gesprek werd duidelijk dat ieder zo zijn vak heeft. Zo bewonderde Gelderblom het inzicht van het NTR-team wat betreft de persoonlijke verhalen die het goed doen om televisie. Aan de hand van de reacties op de eerste aflevering in de zaal kon je volgens Gelderblom merken dat die inzichten juist waren. Daarnaast had het NTR-team op zijn beurt meer bewustzijn gekregen omtrent financiële zaken. Tijdens de voorbereidingen voor het programma stonden er op de redactie veel discussies over geld. Dat bewustzijn is volgens Gelderblom ook één van de doelen van het programma: “het programma moet iets losmaken zodat mensen gaan nadenken hoe zij zelf met financiële kwesties omgaan. Daarnaast is het voor ons als onderzoeksteam natuurlijk een grote kans om nog meer kasboekjes te verzamelen zodat we nog meer uit het onderzoek kunnen halen.”

In de zaal waren de meningen verdeeld over de stelling of het kasboekje juist een product is van schaarste of van overdaad. Gelderblom wijst er op dat er niet alleen kasboekjes zijn die laten zien dat mensen goed met geld omgaan, maar juist ook boekjes met rode cijfers die de schulden in kaart brengen. Het verzamelen van alle kasboekjes is voor de onderzoekers dan ook een mooie kans om het financiële gedrag van de afgelopen eeuw in kaart te brengen. Toch wordt er de televisieserie weinig aandacht besteed aan de kasboekjes met rode cijfers. De programmamakers leggen uit dat dit een bewuste keuze is omdat er al veel televisieprogramma’s zijn over mensen met schuld. 

Het publiek vragen om hulp is geen nieuwe manier om onderzoek te doen. Zo deed het NIOD een dergelijke inzamelactie al vlak na de Tweede Wereldoorlog tijdens het Dagboekenproject van Lou de Jong. Opvallend volgens Gelderblom was dat tijdens dit project slechts één kasboekje is ingestuurd. Daaruit blijkt dat mensen zich toen realiseerden dat het kasboekje een ego-document is en een heel mooie bron om de geschiedenis van onderop te beschrijven. Zo verwacht Gelderblom bijvoorbeeld verschillen te kunnen zien tussen de mensen die de voorgedrukte kasboekjes gebruikte en mensen die ander soortige kasboekjes bijhielden. Ook is Gelderblom nieuwsgierig of er een bepaalde groep uit de bevolking uitspringt, daar lijkt het volgens hem al wel op. Zo zijn er inmiddels al veel kasboekjes binnengekomen van schoolmeesters. Wellicht dat deze groep automatisch gemakkelijker een kasboekje bijhield omdat ze het rekenen aan andere moesten overbrengen?

Tot slot, wat kan men van het Kasboekje van Nederland leren? De afleveringen bieden geen sluitend advies, maar zetten het publiek wel aan tot het zelf nadenken. Zo houdt het Kasboekje van Nederland als het ware een spiegel voor en laat het continu de interactie zien tussen de consument, overheid en financiële instellingen. Bewerkingen van de afleveringen worden dan ook gebruikt voor SchoolTV.  

Gen.magazine 

Voor het project Kasboekje van Nederland heeft de Universiteit Utrecht met veel organisaties samengewerkt, zo ook met het CBG. Dit heeft geleid tot de voorjaarseditie van Gen.magazine met een speciaal thema-dossier over het Kasboekje van Nederland. In een interview vertelt Gelderblom welke familieverhalen er verborgen zitten achter cijfers en tabellen. Dorine Smit-Maarschalkerweerd gaat in op het belang van een zeventiende-eeuws kasboek, toen er een grote erfenis viel te verdelen in een elitaire Amsterdamse familie. Tessel Pollmann en Corinne Boter schrijven over de rol van de huisvrouw in de financiële huishouding van zoveel gezinnen. En Piet van Cruyningen laat zien dat Zeeuwse boeren tot ver in de negentiende eeuw geen banken nodig hadden: wie een lening nodig had, klopte aan bij familie.