Historici staan middenin de samenleving. Maar hoe goed kennen historici uit verschillende maatschappelijke domeinen elkaar? Om de samenwerking tussen alle soorten historici te bevorderen, nam KNHG, de beroepsorganisatie van Nederlandse historici, het initiatief tot de Historicidagen. Dit waren drie dagen vol met lezingen, debatten en workshops. Het doel van de Historicidagen was de diversiteit en dynamiek van de (kunst)historische praktijk te tonen, inspiratie te bieden en samenwerking te bevorderen. De Historicidagen (24-26 augustus 2017) stonden open voor allen die beroepsmatig met het verleden bezig zijn: docenten, studenten, medewerkers van archieven, musea en andere erfgoedinstellingen, zelfstandig ondernemers, onderzoekers en andere historische professionals. Ik bezocht de Historicidagen en deel hieronder mijn ervaringen over de eerste dag.

De Historicidagen verbinden allen die beroepsmatig met het verleden bezig zijn.

Door Vera Weterings

Tijdens de eerste middag van de Historicidagen, donderdag 24 augustus 2017, stonden allerlei historisch verantwoorde uitstapjes in de Utrechtse binnenstad op het programma. Zo was het mogelijk om een rondleiding te krijgen over het Domplein, door Sonneborgh en langs de Utrechtse bierbrouwerijen. Het was zelfs mogelijk om met zaklamp gewapend Romeins Utrecht te ontdekken in DOMunder. Als CBG-er kon ik echter niet om de presentatie van project Treechecker heen. Tussen alle luchtige programmaonderdelen door besloot ik me onder te dompelen in het gebruik van genealogische data in historisch onderzoek.

Het doel van de Historicidagen is de diversiteit en dynamiek van de (kunst)historische praktijk te tonen, inspiratie te bieden en samenwerking te bevorderen.

Project Treechecker: genealogische data in historisch onderzoek

De opmars van digitale methoden en de groeiende aandacht voor citizen science hebben er voor gezorgd dat genealogische data belangrijk zijn geworden in het historisch wetenschappelijk onderzoek. Vooral het online delen van data en de ontwikkeling van tools om dit soort heterogene gegevens bruikbaar te maken voor wetenschappelijk onderzoek zijn hierin belangrijk geweest. Onder leiding van Auke Rijpma van de Universiteit Utrecht werd tijdens een sessie enerzijds dieper ingegaan op de interesse van genealogen voor hun stamboom en anderzijds op het gebruik van de data door historici voor hun wetenschappelijk onderzoek. Rijpma vertelde over de recente trend waarin genealogische data worden gebruikt voor wetenschappelijk onderzoek en ook over instellingen die hun data bundelen op een website zoals WieWasWie om ze zo voor de gebruiker makkelijker vindbaar en bruikbaar te maken.

Rijpma vertelde over het onderzoek van Neil Cummins naar een dataset over de adel in Europa. Bij het bestuderen van de gegevens bleek dat men over het algemeen niet erg oud werd, maar dat de levensverwachting rond 1350 begon te stijgen en het rond 1800 zelfs realistisch was om de leeftijd van zestig jaar te bereiken. Hoe komt het dat men niet zo oud werd? Volgens Cummins had dat te maken met de koningen en militairen in de datasets die over het algemeen eerder stierven dan andere bevolkingsgroepen.

Een ander project dat Rijpma aanhaalde, gaat over de overdracht van een lange levensverwachting tussen verschillende generaties. Voor het project zijn gegevens van het Genealogic Institute of South Africa uit de periode 1652-1850 bestudeerd, deze data bestond uit gegevens van 32.000 individuen verdeeld over zo’n 3.000 families. Het gaat hierbij om Europeanen die het gebied koloniseerden. Bij het onderzoek moeten echter kanttekeningen worden gemaakt omdat er een vertekening in de gegevens is ontstaan doordat er meer data bekend is van mannen dan van vrouwen. Daarnaast is er ook een vertekening omdat een groot deel van de jeugd ontbreekt, doordat de grootste groep die de Kaap bereikte al boven de twintig was. Een opvallende uitkomst uit het onderzoek was dat het positieve verband tussen de levensverwachting van de ouders op de kinderen slechts één generatie bestaat en bij latere generaties verdween.

Ook Nederlands onderzoek werd tijdens de sessie besproken, zoals het. Het onderzoek is gebaseerd op Amsterdamse ondertrouwregisters. Uit de data kwamen interessante zaken naar voren, zo bleek dat zo’n 17% van de toekomstige bruiden en bruidegoms samenwonend was voor het huwelijk. Doordat ook de herkomst van de bruid en bruidegom werden genoteerd in de Amsterdamse registers, is ook te achterhalen dat zo’n 36% van de bruidegoms afkomstig was uit Amsterdam en maar liefst 56% van de bruiden. Ook was het erg interessant om te zien dat in tegenstelling tot de urban graveyard theorie uit de data bleek dat de levensverwachting in steden juist hoger was dan op het platteland. Daarnaast bleek dat de huwelijksleeftijden relatief hoog waren, met name voor vrouwen.

Genoeg historisch onderzoek, laten we het hebben over wetenschappelijk onderzoek van biologen en genetici. In het artikel ‘Quantitative analysis of population-scale family trees using millions of relatives’ staan de resultaten van onderzoek met genealogische data van de website Geni.com. Het gaat hierbij om data van drie miljoen genealogen en 86 miljoen individuen. Op basis van deze gegevens blijkt dat genealogie een sterk westerse wetenschap is. Een ander opvallend gegeven is dat uit de data blijkt dat men vanaf 1800 de huwelijkspartners verder weg zocht, met name de vrouwen migreren sindsdien vaker. Doordat men een partner verder weg zocht, werd men ook minder verwant aan elkaar; de verhouding veranderde van gemiddeld achtste graad naar twaalfde graad. Verder geeft het onderzoek ook informatie over genetische mechanismen, oftewel eigenschappen die er voor zorgen dat men eigenschappen zoals levensverwachting kan erven.

Genealogie is een sterk westerse wetenschap.

Zoals uit bovenstaande onderzoeken blijkt zijn er zeer interessante bevindingen te halen uit genealogisch materiaal. Het is dan ook niet verwonderlijk dat een project als Treechecker juist in een tijd als deze ontstaat. Maar wat is Treechecker? Treechecker is een webapplicatie die genealogieën op fouten controleert en de genealogieën met wetenschappers deelt. De fouten die de app uit de stambomen kan halen zijn bijvoorbeeld: foutieve leeftijd bij overlijden, gebeurtenissen voor de geboorte, gebeurtenissen voor het jaar 1000, gebeurtenissen in de toekomst, vrouwen geregistreerd als man en vice versa, groot leeftijdsverschil tussen echtgenoten, lage of hoge ouderleeftijd, kinderen die voor hun ouders zijn geboren of na hun dood, en incest. De app maakt bij bovengenoemde fouten een onderscheid tussen zaken die per definitie fout zijn, zoals gebeurtenissen voor de geboorte en geeft waarschuwingen bij onwaarschijnlijke data zoals een extreem hoge leeftijd van tussen de 100 en 122 jaar of een leeftijdsverschil van echtgenoten van meer dan 30 jaar.

Treechecker is een webapplicatie die genealogieën op fouten controleert en de genealogieën met wetenschappers deelt.

Treechecker is nog volop in ontwikkeling en hoopt in de toekomst dergelijke fouten niet alleen te kunnen aanwijzen, maar ook direct in de browser te kunnen corrigeren. Een andere toekomstwens is het linken van de data en geo-coding. Dit laatste heeft er mee te maken dat plaatsnamen in het verleden vaak een puinhoop waren. Zowel de wetenschapper als genealoog wil weten waar mensen woonden, maar door de vele spellingsvarianten van namen of het feit dat sommige namen niet meer te herkennen zijn is het soms moeilijk een locatie aan te wijzen. Er zijn inmiddels goede thesauri beschikbaar die dit soort problemen oplossen, in de toekomst zouden die wellicht in Treechecker kunnen worden geïntegreerd. Hoewel de app in eerste instantie niet voor de genealogen zelf is gemaakt, maar voor de wetenschap die de grote datasets willen onderzoeken, zien de onderzoekers wel in dat het belangrijk is de app ook aantrekkelijker te maken voor genealogen zodat zij ook daadwerkelijk hun stamboom in de app kunnen controleren. Het toevoegen van contextuele gegevens in de toekomst is een stap van de wetenschappers om de genealogen een extra duwtje in de rug te geven.

Na deze eerste intensieve sessie was het tijd voor de eerste borrel van de Historicidagen, gevolgd door het Geschiedenis Nu! Café bij bar Walden. In deze laagdrempelige ambiance konden de deelnemers ontspannen en samenkomen met collega-congresgangers en de eerste gefilmde dagimpressie van Jaar en Dag Media bekijken. Hierna volgde een korte opening van het congres door Beatrice de Graaf, voorzitter Landelijk congrescomité Historicidagen en bestuurslid KNHG, en was het tijd voor de publiekslezing van Ian Buruma van het Bard College in New York.

Welk Europa? Een historische beschouwing van een omstreden ideaal

Als je het programma van de Historicidagen bestudeert, zal meteen opvallen dat het merendeel van de sessies is gewijd aan vrij recente perioden uit de geschiedenis en de debatten hieromtrent. Het is dan ook geen wonder dat de organisatie voor een lezing van Ian Buruma koos op de eerste dag van het congres. Ian Buruma plaatste in zijn lezing het idee ‘Europa’ in perspectief en ging in op de huidige politieke debatten rondom de Brexit en Trump. Aan de hand van deze recente gebeurtenissen wil Buruma de historicus ervan bewust maken dat de publieke rol van historici is om de geschiedenis op een verstandige manier in te zetten voor hedendaagse problematiek.

Buruma geeft een persoonlijk verhaal over de ‘twee grote aardbevingen’, Brexit en de verkiezing van Trump. Aan de hand van een korte terugblik op de geschiedenis van Europa laat hij zien dat evenwicht in Europa belangrijk is. Engeland was altijd terughoudend, maar zo’n houding binnen de EU was ook altijd prettig. Op het moment dat Engeland in de EU door de Brexit wegvalt is het evenwicht verloren. Het probleem van Engeland met de EU is volgens Buruma terug te voeren op de katholieke drang om Europa te verenigen en de Code van Napoleon die op het Europese vasteland overal voor een grondwet heeft gezorgd, waar Engeland zijn eigen Common Law, gewoonterecht, is blijven hanteren. Doordat Groot-Brittannië haar identiteit ontleende aan een sterk anti-Franse, antikatholieke houding heeft zij in die optiek eigenlijk nooit bij Europa gehoord. Conservatieve critici van de EU zien de Brexit zelfs als een links complot van Franse jakobijnen en in de volkspers van Murdoch wordt de EU zelfs weleens vergeleken met de Sovjet Unie. In zijn lezing pleit Buruma voor heruitvinding van de sociaal-democratie als tegenmacht voor extreem-rechts en wijst hij erop dat voor een goedwerkende EU solidariteit nodig is. Waar het heen zal gaan met Brexit en Trump zal de tijd ons moeten leren, maar één ding heeft Buruma wel duidelijk gemaakt in zijn lezing: geschiedenis is relevant voor het hier en nu, het maakt ons bewust van de totstandkoming van huidige situaties en biedt achtergrond van recente ontwikkelingen. Daarmee heeft Buruma de toon van het congres gezet, want dat historici niet alleen in de verleden tijd, maar ook in de huidige tijd opereren, dat thema liep als rode draad door het congres heen.